Het boek – De lezer en het interview

Een lezer heeft altijd iets te vertellen. Met dat idee liet ik mijn leerlingen van het vijfde jaar ergens aan het begin van het schooljaar een lezer uit hun omgeving interviewen. Tijdens de voorbereiding in de klas wierp ik mezelf gewillig op als vrijwilliger om te testen welk type vragen een boeiend antwoord opleveren. Ik hoopte bovendien dat mijn doorgaans niet bepaald boekminnende kinderen door middel van een persoonlijk verhaal wat meer te weten zouden komen over waarom mensen wél graag lezen en wat dat voor hen betekent. De geïnterviewde lezer moest iemand uit hun omgeving zijn die jonger dan 12 of ouder dan 18 was. Mama’s werden daarbij het vaakst onderworpen aan een vragenvuur naar hun leesgewoontes, op de voet gevolgd door de lezende papa’s. Oma’s en opa’s waren eveneens van de partij, net zoals de broers, zussen en goede buren. Dit zijn opdrachten die ik met heel veel plezier lees omdat ik een inkijkje krijg in het leven van mijn leerlingen en wie hen zoal lezend omringt. Reden te meer om uit al dat moois wat met jullie te delen.

Laat ik beginnen met wat een zee van herkenbaarheid bleek te zijn voor heel wat geïnterviewde lezers: de jeugdauteurs die een bijzonder plekje hebben veroverd in lezende kinderharten en zaadjes hebben geplant om lezertjes te laten groeien. Twee namen steken daar met kop en schouders boven uit: wie anders dan Roald Dahl en de Harry Potter boeken van J.K. Rowling. Daarnaast keerden ook Jan Terlouw, Thea Beckman en Astrid Lindgren vaak terug als vroege leesherinneringen. Net zo herkenbaar lijken de redenen te zijn waarom mensen zo graag lezen: het is de ultieme vorm van ontspanning waarbij je je terug kan trekken in je eigen hoofd, maar wel in een andere wereld. Lezen verruimt je blik en houdt je hoofd gezond. Het gaat om je kunnen inleven in personages. Heel wat lezers hebben daardoor al eens moeten afkicken van een verhaal. Uitgeverijen die in tijden van crisis beknibbelen op covers en vormgeving zouden dat beter niet doen. Een boek keuren op basis van de omslag is namelijk de uitgelezen manier om een keuze te maken. Het papieren boek is nog lang niet passé, net zoals de liefde voor een eigen bibliotheek of die van de plaatselijke gemeente.

Mijn leerlingen peilden in hun interviews vaak naar dat ene lievelingsboek of boeken die levens hebben veranderd. In het Nederlands bleek dat meermaals Sprakeloos van Tom Lanoye te zijn, Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans en ook De zondvloed van Jeroen Brouwers. In de categorie non-fictie staat Rutger Bregman met stip op nummer 1 met zijn De meeste mensen deugen. Ook heel wat populaire titels van de afgelopen decennia passeerden de revue. Om te beginnen De schaduw van de wind van Carlos Ruiz Zafón dat menigeen in betovering heeft gebracht, net zoals De alchemist van Paolo Coelho en Het parfum van Patrick Süskind. In de categorie “raak eens een gevoelige snaar” werden velen (begrijpelijk) geraakt door Stoner, de verborgen parel van John Williams. De liefhebbers van het tranendal vonden hun gading bij Hanya Yanagihara’s A Little Life. De meest recente titel die de gemoederen beroerde bleek Where the Crawdads Sing van Delia Owens te zijn.

Aan liefhebbers van het klassieke werk was er absoluut geen gebrek. Ik was verheugd dat Honderd jaar eenzaamheid van Gabriel García Márquez, één van mijn lievelingsklassiekers vaak vernoemd werd. Ik kon me ook helemaal vinden in de vermelding van A Farewell to Arms, mijn lievelingswerk van Ernest Hemingway. John Irving scoorde met The World According to Garp. Jane Austen en haar Pride and Prejudice vertegenwoordigde de geëmancipeerde vrouw in de 19e eeuw met verve. Ik las een lofzang op Don Quichot waardoor ik nu toch lichte druk voel om me eens aan die klepper te wagen. Er bleken ook heel wat fans van het (zwaardere) Russische werk onder de geïnterviewde lezers. Misdaad en straf en de mentale helletocht van Raskolnikov kwam vaak terug. Ook Lolita werd geprezen om het taalspel dat Vladimir Nabokov op de lezer loslaat. Het vurigste pleidooi kwam zonder twijfel van een lezer die in het spoor van Boelgakovs De meester en Margarita een reis door Rusland had gemaakt. Ze las de roman inmiddels 4x in het Nederlands en 3x in het Russisch.

Heel wat lezers droomden van literaire dates met hun favoriete auteurs of personages. Zo was er een mama die maar al te graag een romantische avond met Bart Moeyaert wil doorbrengen omdat ze, geboeid door zijn schrijfstijl, meer wil weten over hoe hij in het leven staat. Een papa wilde postuum iets gaan drinken met Jeroen Brouwers omwille van de geniale wijze waarop hij zijn eigen hoop en verlangens deelt in zijn oeuvre. Hij had ook vragen over het schrijfproces van de naar verluidt Beste Pen van de Nederlandstalige Literatuur. Er was ook een oma die een ontmoeting met Isabel Allende wel zag zitten. Ze zou haar willen vragen hoe het nu gaat met haar kinderen en de moeilijke relaties die ze heeft gehad met de mannen in haar leven. Ook de politieke situatie in Chili zou een gespreksonderwerp kunnen zijn. Van levensreddende aard zou de ontmoeting tussen een papa en Werther uit Het lijden van de jonge Werther zijn. Om te kunnen voelen hoe diep de liefde kan snijden en met de hoop de jongeman te kunnen redden van de ondergang door middel van een goed gesprek en wat medeleven.

Lezers kunnen een heel intieme band hebben met een auteur. Een mama las Gloed van Sándor Márai toen ze haar partner leerde kennen. Het verhaal over onvoorwaardelijke liefde was zowel herkenbaar als toepasselijk voor dat bijzondere moment in haar leven. Ze heeft het boek om die reden al meermaals herlezen en schreef nadien ook een gedicht voor haar partner dat geïnspireerd was op dit boek. Er was ook een grote fan van Haruki Murakami die al zijn boeken gelezen heeft en ongeduldig wacht op nieuw werk van de Japanse topauteur. Erg herkenbaar vond ik de manier waarop ze beschreef hoe Murakami als geen ander zijn lezer kan meeslepen in zijn eigen universum en de bespiegelingen die hij geeft op het leven. De sfeer die hij creëert is uniek, verslavend zelfs, meer dan dat de plot belangrijk is. Ook mijn favoriete Noorse auteur Karl Ove Knausgård werd geëerd omdat iemand van hem leerde dat er juist een enorme kracht uitgaat van je kwetsbaar durven opstellen.

Het meest kwetsbare verhaal kwam van een papa die zichzelf op de één of andere manier kon herkennen in het personage Frans Laarmans uit Elschots oerklassieker Kaas. Laarmans is een klerk bij een scheepvaartmaatschappij die via zijn broer (een dokter) veel contacten van hogere stand heeft. Zo komt hij in contact met een kaasmaker die iemand zoekt om zijn kaas te verkopen. Hij gaat het kaas-avontuur aan, maar vanaf het begin weet hij dat hij er niet voor geschikt is. Hij beschikt over de nodige capaciteiten, maar heeft niet de overtuiging om er vol voor te gaan. Hij voelt zich een bedrieger. In dit personage herkent mijn vader een verborgen zelfrelativering, het gevoel dat ondanks alles wat je wil zijn en probeert te zijn, het een soort van façade of masker is en je eigenlijk weet dat je maar een showman bent. Dat je volledig ontoereikend bent voor het echte, publieke leven, en je voelt dat je ook academisch of als vader en echtgenoot tekortschiet.*

Onder de lezers waren er ook wat die (al dan niet stiekem) ooit droomden van een carrière als schrijver. Zo was er een papa die vertelde hoe hij ooit geprobeerd heeft om zijn gedachten op papier te zetten in een boek over zijn eigen leven. Hij begon hieraan toen hij 25 jaar oud was, met de bedoeling het als een soort therapie te gebruiken. Na het schrijven van één hoofdstuk besefte hij dat het niet zo goed hielp als hij verwachtte en is hij gestopt met schrijven.* We zullen dus nooit weten welk literair talent er al dan niet verloren is gegaan. Er was ook een leerling die haar schrijvende oma had geïnterviewd. Volgens mijn oma is schrijven altijd een verborgen talent van haar geweest. Ik ben het hier niet mee eens, mijn oma heeft mensen laten lachen dankzij taal, ze heeft haar mening kunnen en durven uiten en ze heeft zo veel mensen kunnen ontroeren met haar gedichten en verhalen, waaronder ik. Dan is schrijven toch geen verborgen talent? Nee, dan is schrijven een passie. Ik kan met trots zeggen dat mijn oma een schrijfster is. Misschien niet degene die zij verwacht had te zijn, maar ze is er één op haar eigen originele manier, haar manier om mijn schrijfster te zijn.*

Uit de teksten van mijn leerlingen leerde ik wat een reading slump is. Ik werd een beetje jaloers op een persoonlijke bibliotheek die maar liefst 1300 boeken telt. Ik ben bovendien erg benieuwd naar The Killers van Hemingway, een kortverhaal waarin zogenaamd niets gebeurt, maar waarin de spanning te snijden is. Ik ben al mijn leerlingen zoals steeds veel dank verschuldigd voor de inspiratie. In het bijzonder deed ik iets met de teksten van Aisha, Alex, Amos, Ana, Babette, Bagas, Bas, Bo, Camila, Daan, Eva, Florentina, Ilham, Jan, Jaira, Jana, Janne, Jesse, Jitte, Jozefien, Jules, Juul, Kamiel, Kasper, Lars, Lena, Leon, Leylani, Lila, Lilith, Loes, Lore, Louis, Lucien, Margo, Marit, Marjan, Matthia, Mats, Merel, Mina, Mira, Mohamed, Myrthe, Nena, Nika, Noor, Pablo, Pauline, Pixie, Rebecca, Roos, Sam, Sophia, Stan, Stephanie, Vos, Wietse, Yara, Vicky en Zakaria. De citaten aangeduid met een * heb ik letterlijk overgenomen.