Het boek – Over de pijn die liefde heet

13 februari is Valentijnsdag voor de minnaars: de dag van de verboden liefde. Vandaag dus geen stroperige romantiek van dertien in een dozijn, maar een ode aan de stiekeme liefde. Een onderwerp dat vrijdag in de klas aan bod kwam toen we het hadden over middeleeuwse lyriek (liederen met een hoog drama-gehalte zeg maar). De onbereikbare of onmogelijke liefde zette de sluizen open voor een gesprek over liefde op het eerste gezicht (het bestaat zeker aldus mijn leerlingen) en het belang van aantrekkingskracht (je moet elkaar diep in de ogen durven kijken). Ook in boeken vind ik niks zo interessant als liefde in de meest pure vorm met de scherpe randjes die daarbij horen. Het is geen toeval dat ik Lolita zo’n geweldig boek vind. Vandaag dus geen kleffe I Love You beertjes, maar een selectie boeken over de liefde in al z’n complexiteit.

Iemand graag zien kan om diverse redenen ingewikkeld zijn, verboden zelfs of ongewenst. Je kan zulke ongezonde relaties verwerpelijk vinden, maar de realiteit is vaak gelaagder dan dat omdat ze op de één of andere manier wel een voedingsbodem vindt in liefde. Zo brengt Kate Elizabeth Russell met My Dark Vanessa een hedendaags Lolita-verhaal over een 15-jarig meisje dat een relatie begint met haar leerkracht Engels. Fout om heel veel redenen, net daarom voor beide partijen ook heel verleidelijk. Een spannend boek dat erin slaagt om die verschillende laagjes te ontrafelen. Net zo pijnlijk gevoelig is In the Dream House van Carmen Maria Machado dat de toxische relatie tussen twee vrouwen beschrijft. Het verhaal is opgebouwd uit korte hoofdstukken die elk vanuit een andere invalshoek het idee van het zogenaamde droomhuis (eerder een nachtmerriehuis) belichten. Of hoe een relatie compleet kan ontsporen in een ziek machtsspel. De omstreden klassieker Bear (1976) was het afgelopen jaar niet uit de bestsellerlijstjes weg te krijgen. Marian Engel beschrijft daarin hoe een eenzame vrouw zichzelf helemaal verliest in een affaire (ook fysiek) met een bruine beer. Met momenten bevreemdend en ongemakkelijk om te lezen, maar je kan niet ontkennen dat er ook een authentiek gevoel van liefde in vervat zit.

Ik legde hier al eens uit hoe zwaar ik onder de indruk was van Anna Enquists De thuiskomst dat het gefictionaliseerde verhaal vertelt van Elizabeth Cooke, vrouw van ontdekkingsreiziger James Cooke. Een gelijkaardig boek schreef Arhur Japin met Mrs. Degas over een verloren liefde van de schilder Edgar Degas. Alleen al de Parijse setting en de beschrijving van de schilderijen maken dit een heel sfeervol boek. Ook Connie Palmen verdient haar plaats in dit rijtje historische liefdes (met een fatale afloop, dat is geen spoiler) met het alom bekende en bejubelde I.M. Palmen verloor haar grote liefde Ischa Meijer uitgerekend op Valentijnsdag, eveneens zijn 52e verjaardag. In I.M. heeft ze het over hun relatie, haar rouwproces, het schrijverschap en het nut van fictie. Ik gebruik mijn leven niet voor de literatuur. Het werkt andersom. De literatuur bestaat uit levens als het mijne en ik zie welke fictie doorwerkt in mijn leven omdat ik die erin kan en wil zien. 

Dat de liefde als een verwoestende kracht kan toeslaan bewijst Hokwerda’s kind van Oek de Jong. Ergens in een warme zomer las ik dat boek op een bank in het park van Tervuren. Ongetwijfeld met een frons en een pijnlijke grimas op mijn gezicht. Hokwerda’s kind kwam namelijk aan als een mokerslag. Zo wondermooi en tegelijkertijd zo bikkelhard. Dat geldt ook voor The Only Story van meesterschrijver Julian Barnes. Een roman waarin werkelijk alles van de liefde samenkomt: de wollige romantiek, het geluk dat de liefde kan zijn zelfs als die onconventioneel is, maar ook een heel donkere keerzijde van de medaille. Je denkt aanvankelijk wel te weten waar het verhaal van de 19-jarige Paul naartoe gaat als die een relatie begint met een oudere vrouw. Wat je eerst leest is echter the only story, het enige verhaal dus dat er eigenlijk toe doet, het verhaal over de liefde tussen twee mensen zoals Paul wil dat die herinnerd wordt. Er volgt echter nog een verhaal. Barnes schrijft zo adembenemend mooi dat je werkelijk elke zin zou willen inlijsten omdat die zo raak is. The Only Story is, hoe hartverscheurend ook, mijn ultieme boek over de liefde.

So now he better understood how couples clung to their own story – each, often, to a separate part of it – long after it had gone cold on them, even to the point where they were not sure they could bear one another. Bad love still contained the remnant, the memory, of good love – somewhere, deep down, where neither of them any longer wanted to dig.

Ik denk dat de overgrote meerderheid van de boeken op de één of andere manier over liefde gaat omdat het een onderwerp is dat inherent verbonden is met het leven. Ik denk ook dat we uit een boek halen wat voor ons op dat moment relevant is. Dat kan iets zijn waar je nog nooit mee te maken had of iets dat al langere tijd aan het broeien is in je hoofd. Ik las soms boeken over de liefde die een pijnlijk feest van herkenbaarheid waren, zonder dat de beschreven situatie de mijne was. Destijds heb ik dat bijvoorbeeld heel sterk ervaren bij Over de liefde van Doeschka Meijsing. Ook bij Kom hier dat ik u kus van Griet Op de Beeck overkwam mij dat. Er was één zin, helemaal op het einde van het boek, die bij mij heel hard binnenkwam. Ik had beslist, ooit, dat gij mijn boei waart, als ik die losliet, dan zou ik verzuipen. Nu denk ik dat ik liefde wil.

De eerste werktitel van deze tekst was De mooiste boeken over de liefde. Ik stelde dat bij naar De vele gezichten van de liefde, maar uiteindelijk koos ik toch om de pijn in de schijnwerpers te zetten. Ik wil daarmee helemaal geen schaduw werpen over de liefde. Integendeel, ik geloof heel hard in de romantiek van de liefde, maar het is zoals bij de marathon: het is juist zo mooi als je beseft dat het niet vanzelfsprekend is. Daarom wil ik wel graag eindigen met een positieve noot. Lees Het geluk van de wolf van Paolo Cognetti, je weet wel: die schrijver die zo mooi over de natuur en de bergen kan schrijven. Zijn nieuwste roman werd maar lauwtjes onthaald in de pers omdat het verhaal onsamenhangend en plotloos zou zijn. Wel, voor mij schuilt de kracht van een goed verhaal soms net in de eenvoud en zelfs voorspelbaarheid ervan: dat twee mensen in de bergen op elkaar verliefd worden. En het leven in de bergen, dat kan héél romantisch zijn.